چاه رومهچاه رُومَه از چاه‌های مشهور و متبرک مدینه است. این چاه در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) توسط عثمان بن عفان از یک شخص یهودی خریداری شد و وقف مسلمانان گردید. ۱ - مکانچاه رومه از چاه‌های هفت‌گانه متبرک است که در شمال غرب مدینه و در قسمت شمال شرقی وادی عقیق قرار دارد. [۱]
نک: خوشوقت، عزيز، اطلس تاریخ اسلام، ج۱، ص۳۰۶.
۲ - وجه تسمیهبه احتمال، دلیل نامگذاری، واقع شدن در زمینی به همین نام یا نسبت آن به شخصی به نام رومه غفاری است. ۳ - قدمتبر اساس گزارشی، تبع اسعد حمیری (از پادشاهان یمن در نیمه اول قرن ۵م.) هنگام اقامت در مدینه، از بدی آب چاهی که خود حفر کرده بود و به بئرالملک شهرت داشت، شکوه کرد. زنی از بنی‌زُرَیق، از تیره‌های خزرج، آب چاه رومه را برایش آورد و وی به تلافی، ثروتی فراوان بدو بخشید. اگر این خبر صحیح باشد، چاه قدمتی دیرینه دارد. برخی آب آن را گواراترین آب منطقه عقیق مدینه دانسته‌اند. [۸]
اسکندری، نصر بن عبدالرحمن، الامکنة و المیاه، ج۱، ص۵۲۰.
۴ - تبرک توسط پیامبرگزارشهایی از استفاده مکرر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از آب این چاه و نیز متبرک نمودن آن وجود دارد. ۵ - مالکبرخی مالک اولیه آن را شخصی یهودی می‌دانند. گزارش‌های دوره‌های بعد درباره وجود آثاری از عبادتگاهی کهن، متعلق به یهودیان در کنار چاه، [۱۳]
ابن‌عبدالبر، يوسف بن عبدالله، الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۳.
می‌تواند مؤید این نظر باشد.۶ - خرید توسط عثمانآب مدینه با مزاج مهاجران سازگار نبود و با توجه به این که آب چاه رومه، به ویژه در غیر فصل‌های بارندگی، از منابع تامین آب مدنیان به شمار می‌آمد، صاحب چاه آب را به بهای گزافی به آنان می‌فروخت. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به وی پیشنهاد کرد که در مقابل چشمه‌ای در بهشت آن را واگذار کند. ولی او با اشاره به عیال‌وار بودن، از پذیرش آن امتناع کرد. عثمان بن عفان، با شنیدن تمایل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای خرید چاه توسط مسلمانان، چاه را خریداری، و آب آن را وقف کرد. برخی خرید چاه را در دو مرحله دانسته‌اند که در مرحله اول، چاه یک روز در اختیار صاحب قبلی و روز دیگر مورد استفاده مسلمانان بوده است. منابع رقم‌های مختلفی، همچون ۲۰ تا ۳۵ هزار درهم و در نقلی دیگر۴۰۰ دینار را به عنوان مبلغ پرداختی عثمان، برای خرید چاه، بیان کرده‌اند. عثمان در محاصره مخالفان به سال ۳۵ق. خرید و وقف چاه رومه را از کارهای برجسته خویش عنوان کرد. [۲۳]
ابن‌حنبل، احمد، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۱، ص۵۹.
[۲۴]
ابن‌حنبل، احمد، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۱، ص۷۰،
در دوره عثمان، این چاه، به نام چاه عثمان شهرت یافت. روایت‌های متعددی درباره فضیلت چاه رومه و رابطه آن با عثمان، در منابع، وجود دارد؛ مانند نسبت حفر چاه به عثمان و بهشتی بودن حفر کننده آن با وعده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، یا بهترین وقف خواندن آن از جانب ایشان و نیز دعای آن حضرت مبنی بر وجوب بهشت بر عثمان به جهت این وقف. ابن‌شبه (م،۲۶۲ق.) خبری نقل کرده که بر اساس آن ماجرای خرید چاه رومه در دوره حکومت عثمان روی داده، و هزینه آن از بیت المال پرداخت شده است.۷ - تاریخچهاین چاه به جهت شهرت و گوارا بودن آب آن، مورد توجه بیشتر جغرافی‌دانان و مدینه‌شناسان قرار گرفته است. در قرن سوم، مردم مدینه، در بخشی از سال از آب این چاه استفاده می‌کردند. [۳۴]
ابن‌رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسه، ص۳۱۳.
در قرن چهارم نیز، از آب این چاه، برای سیراب کردن مردم در مسجدالنبی استفاده می‌شد. [۳۵]
حربي، ابواسحاق، المناسک، ص۴۲۱.
در قرن هفتم، چاه، سنگ‌چین و قطر آن ۸ ذرع (حدود ۴ متر) و عمق آن ۱۸ذرع (حدود ۹ متر) گزارش شده که عمق آب آن حدود یک متر بوده است.در اوائل قرن هشتم هجری، چاه به جهت بی‌توجهی ویران شده و تنها اثری از آن بر جای مانده بود [۳۷]
مطري، محمد بن احمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۵۹.
تا این که در سال ۷۴۸ق.، قاضی مکه، احمد بن محمد طبری، هنگام زیارت مدینه، با هزینه شخصی، به تعمیر چاه و بالابردن دیواره آن در حدود یک متر همت گمارد و با لایروبی چاه، موجب افزایش آب آن شد. [۳۸]
فيروز‌آبادي، محمد بن يعقوب، المغانم المطابه، ج۴، ص۶۴۴.
[۴۰]
ابن‌فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۳، ص۲۳۵.
در دوره عثمانی، چاه لایروبی، و دورچینی آن بازسازی شد. در این دوره قطر چاه ۴ متر و عمق آن ۱۲ متر گزارش شده است. در کنار چاه حوضی ساخته و حجره‌ای هم برای استراحت قرار داده شده بود. [۴۱]
باشا، ابراهيم رفعت، مرآة الحرمین، ج۱، ص۴۲۹-۴۳۰.
چاه رومه، در دوره سعودی، بار دیگر مورد توجه قرار گرفت و بازسازی شد. (تصویر شماره ۲۳) همچنین در کنار آن مزارعی ایجاد شد که به مزرعه رومه مشهورند. [۴۲]
حجيلي، عبدالله بن محمد، بئر رومه، ص۱۰.
علی حافظ، از مدینه‌شناسان معاصر، چاه را کم آب و در حال خشک شدن وصف کرده، به گفته وی، چاه و زمین‌های اطراف آن در اختیار سازمان اوقاف مسجدالنبی بوده است. [۴۳]
حافظ، علي، فصول من تاریخ المدینه، ص۱۹۲.
پس از آن، سازمان اوقاف، چاه و زمین‌ها را به وزارت کشاورزی اجاره داد و آن وزارت، مزارع نمونه کشاورزی در آن‌جا ایجاد کرد. روی چاه رومه تلمبه‌ای برای خارج کردن آب قرار داده‌اند.در دیداری که در سال ۱۴۲۴ق. از مزرعه و چاه رومه شده، اطراف چاه، با نرده‌ای آهنی، پوشانده شده است؛ به گفته مهندس ناظر، عمق چاه به ۳۵ متر افزایش یافته و از آب آن، در آبیاری مزرعه، استفاده می‌شود. کنار چاه مسجدی قدیمی وجود دارد که گویا در دوره عثمانی ساخته شده است. [۴۴]
حجيلي، عبدالله بن محمد، بئر رومه، ص۱۱-۱۲.
[۴۵]
انصاري، عبدالقدوس، آثار المدینه، ص۲۴۴-۲۴۵.
۸ - فهرست منابع(۱) اتحاف الوري: عمر بن محمد بن فهد (م,۸۸۵ق.)، به کوشش عبدالکريم، مکه، جامعة ام القري، ۱۴۰۸ق. (۲) آثار المدينة المنوره: عبدالقدوس الانصاري، مدينه، المکتبه السلفيه، ۱۳۹۳ق. (۳) اثارة الترغيب و التشويق الي المساجد الثلاثة و البيت العتيق: محمد بن اسحاق الخوارزمي (م,۸۲۷ق.)، به کوشش محمد حسين الذهبي، مکه، مکتبه نزار مصطفي الباز، ۱۴۱۸ق. (۴) الاستذکار (الجامع لمذاهب فقهاء الامصار و علماء الاقطار فيما تضمنه الموطا من معاني الرأي و الآثار و شرح ذلک کله بالايجاز و الاختصار): يوسف بن عبدالله بن عبدالبر (۳۶۸-۴۶۳ق.)، به کوشش سالم محمد عطا و علي محمد معوض، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۲۱ق. (۵) الاستيعاب في معرفة الاصحاب: يوسف بن عبدالله بن عبدالبر (۳۶۸-۴۶۳ق.)، تحقيق علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، ۱۴۱۲ق. (۶) اطلس تاريخ اسلام: گروه نويسندگان، زير نظر عزيز خوشوقت، تهران، تکا، ۱۳۸۹ش. (۷) الاعلاق النفيسه: احمد بن عمر بن رسته (م.قرن۳ق.)، بيروت، دار صادر، ۱۸۹۲م. (۸) الاماکن او ما اتفق لفظه و افترق مسماه من الامکنه: محمد بن موسي الحازمي (م,۵۸۴ق.)، به کوشش حمد الجاسر، بي‌نا، بي‌تا. (۹) انساب الاشراف: احمد بن يحيي البلاذري (م,۲۷۹ق.)، به کوشش محمد باقر محمودي، بيروت، مؤسسة الاعلمي، ۱۳۹۴ق. (۱۰) البلدان: ابن الفقيه احمد بن محمد بن اسحاق (م,۳۶۵ق.)، به کوشش يوسف الهادي، بيروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶ق. (۱۱) بئر رومه: عبدالله بن محمد الحجيلي، جده، شرکة المدينة المنورة، ۱۴۱۷ق. (۱۲) تاريخ المدينة المنوره (اخبار المدينة النبويه): عمر بن شبّه النميري (م,۲۶۲ق.)، به کوشش فهيم محمد شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق. (۱۳) تاريخ مدينة دمشق: علي بن الحسن بن عساکر (م,۵۷۱ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق. (۱۴) التعريف بما آنست الهجره من معالم دارالهجره: محمد بن احمد المطري (م,۷۴۱ق.)، به کوشش الرحيلي، رياض، دار الملک عبدالعزيز، ۱۴۲۶ق. (۱۵) الدرة الثمينه: محمد بن النجار، (م,۶۴۳ق.)، به کوشش حسين شکري، بيروت، دار الارقم. (۱۶) سنن النسائي: احمد بن علي النسائي (۲۱۵-۳۰۳ق.)، تحقيق صدقي جميل العطار، بيروت، دار الفکر، ۱۳۴۸ق. (۱۷) صحيح البخاري: محمد بن اسماعيل البخاري (م,۲۵۶ق.)، به کوشش عبدالعزيز بن عبدالله بن باز، بيروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق. (۱۸) الطبقات الکبري: محمد بن سعد (م,۲۳۰ق.)، بيروت، دار الصادر، ۱۴۰۹ق. (۱۹) فصول من تاريخ المدينة المنوره: علي حافظ، جده، شرکة المدينة المنوره، ۱۴۱۷ق. (۲۰) مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت باشا (م,۱۳۵۳ق.)، قم، المطبعة العلميه، ۱۳۴۴ق. (۲۱) مسند الامام احمد بن حنبل: احمد بن حنبل (م,۲۴۱ق.)، بيروت، دار الصادر، بي‌تا. (۲۲) المعارف: ابن قتيبه دينوري (۲۱۳-۲۷۶ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، شريف رضي، ۱۳۷۳ش. (۲۳) معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي (م,۶۲۶ق.)، بيروت، دار صادر، ۱۹۹۵م. (۲۴) معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع: عبدالله بن عبدالعزيز البکري (م,۴۸۷ق.)، به کوشش السقاء، بيروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق. (۲۵) المغانم المطابه: محمد بن يعقوب فيروز‌آبادي (م,۸۱۷ق.)، مدينه، مرکز بحوث و دراسات المدينه، ۱۴۲۳ق. (۲۶) المغني: عبدالله بن قدامه (م,۶۲۰ق.)، بيروت، دار الکتب العلميه. (۲۷) المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحاق الحربي (م,۲۸۵ق.)، به کوشش حمد الجاسر، رياض، دار اليمامه، ۱۴۰۱ق. (۲۸) وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي: علي بن عبدالله السمهودي (م,۹۱۱ق.)، به کوشش محمد محيي‌الدين عبدالحميد، بيروت، دار الکتب العلميه، ۲۰۰۶م. ۹ - پانویس۱۰ - منبعدانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «چاه رومه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۶/۳. |